2009: sala xizantiyê ye?

Rewşa aboriya cîhanê gelekî dijwar e û di sala 2009’an de dê dijwartir be. Mixabin, planên ku hatin avakirin nikaribûn rê li ber krîza nawnetewî bigirin.

Gelek welatên ku pirr entegreyê sîstema cihanî nebûne dîsa jî zerarê ji krîzê dibînin. Sedema wê fênomenê globalîzasiyon e. Pêwendiyên di navbera welatan de dibin wek kanalîzasiyon û belavbûna şokên aborî leztir dikin. Lewma, krîza ku li Emerîka destpêkir, di nav sê mehan de, bû pirsgirêkek nawnetewî.

Rêjeya bêkariyê bilind dibe

Roj bi roj nûçeyên nebaş di rojevê de cîh digrin. Derd ser derdan zêde dibin û şert û mercên jiyanê aloztir dibin.

Gelek mirovên ku heta niha rewşa wan a aborî baş bûn berbi xizantiyê diçin. Neçar dimînin ku destê xwe li ber saziyên alikarîyê vedikin. Hejmara mirovên ku nikarin debara xwe bikin bilind dibe.

Pirr kes ji kar tên avîtin, pirranî jî ji sektora fînansê. Rêjeya bêkariyê (unemployment rate) li Emerîka gihîşt 6,7%. Ji destpêka sala 2008’an heta niha, 1,9 milyon Emerîkî bêkar man. Lê li Ewrûpa (Yekîtiya Ewrûpî), ev rêjeya zêde nehatiye guhertin (6,8%). Mixabin, li gorî analîstan bêkariya ku li Ewrûpa destpêkiriye dikare ji nişka ve zêdetir bibe.

Krîzê fermana sektora otomobîlê jî da

Dû sektora avahî re, krîz niha jî sektora otomobîl di nav agirê xwe dişewitîne. Bêgûman, divê ev sektor ji nû ve were avakirin.

Şîrketên herî mezin û navdar wek General Motors û Chrysler ser serî dikevin. Îro, bi milyar dolaran per tê dayin, lê dîsa jî ev fînansmana (17,4 milyar dolar) ku ji aliyê Dewletê ve tê kirin ne bes e. Tê dîtin ku her du şirket digel vê alikariyê berbi rewşek xeter diçin.

Toyota, şîrketa japonî, ji avakirina wî heta niha (70 sal) cara yekemîn e ku zerarê dike. Ji bo sala 2008-2009, zerara wî digihîşe 1,22 milyar euro.

Bazirganiya nawnetewî sist dibe

Welatên ku mezibûna aboriya (economic growth) wan bi derveşandinî (export) ve girêdayî ye pirr zerarê ji krîzê dibînin. Dema ku derveşandinî kêm dibe welatên wek Elmenya û Çîn nikarin hilberîna (production) xwe bifiroşin. Lewma rewşa wan a aborî li gorî welatên din xirabtir dibe.

Japonya ku wek hêzek bazirganî li cîhanê tê naskirin bû qurbana krîzê. Derveşandiniya wî ji nişka ve sekinî û ev jî bandora krîzê li ser aboriya japonî aloztir dike. Mixabin instrûmanên wek derfet tên bikar anîn gelekî kêm in. Rêjeya faîzê ku di nav wan instrûmanan cîh digire li Japonya nêzikê sifirê ye. Lewma pêwîst e ku Japonya çareseriyek nûjen biafirîne.

Avakirina planên aborî

Emerîka û Yekîtiya Ewrûpa amadekariya planên aborî dikin. Barack Obama, serokê Emerîkayê nû, hêvîdar e ku bi veberhênana (investment) xwe ya 850 milyar dolaran 3 milyon karên nû saz bike. Yekîtiya Ewrûpî dixwaze ku 27 emdamên wî planek 200 milyar euro avabikin. Lê Elmenya nezarîbûn xwe nîşan dide ji ber ku naxwaze ji dêl welatên din ve lêçun (expense) bike.


Bêgûman, faktûra sala 2008 giran bû lê wisa tê xuyakirin ku faktûra 2009 dê girantir be. Li gorî pirsporên aborî, ev krîz dê di destpêka 2011de bidawî bibe.

PEYWÊN FÎNANSÎ Û ABORÎ

Aborînas = economist
Aboriya rêel = real economy
Banqaya Navendî ya Emerîka = Ferderal Reserve (Fed)
Baweriya veberdêra = investor trust
Bêkarî = unemployment
Fînansman = Financing
Fon = Fund
Hêzana kirînê
Hilberîna pîşesazî = industrial production
Îflas = bankruptcy
endîs = Indice
Kirînger = purchaser
Mezibûna aborî = economic growth
Nûsaziyên fînansî = financial reforms
Pengiya aborî = recession
Piştgiriya aborî = economic support
krîz = crisis
krîza fînansî = Financial crisis
krîza likîdîtê = liquidity crisis
Rêjeya faîzê = interest rate
Rêjeya faîzê bi perê emerîkî = Libor
Rêjeya faîzê bi perê ewrûpî = Euribor
Sektora avahî = construction market
Sektora otelvaniyê = Hotel business
Sektora xaniyan = house market
Şîrket = company
Sîstema navbanqayî = interbank system
Subprime = prîmabilind
Veberdêr = investor
Xazîna dewletê = Treasury
Xerîdarî = consumption
Xerîderiya malbatan = household comsuption
Zexmkirin = consolidation

Krîz û pêwîstiya nûsaziyan (reforms)

Di demeke kurt de krîza fînansî bi awayekî balkêş li hemû welatan belav bû. Di destpêkê de, gelek berpirsiyarên siyasî pesnê aboriya xwe didan. Ji wan yek jî serokê Tirkiyê Tayyip Erdogan bû. Wek herdem, ji bo xurtbûna xwe nîşan bide, Tirkiyê nexwast alikariya IMF-ê bipejirîne. Lê niha jî, Tirk alikariyê ji welatên ereban dixwazin û bêgûman IMF-yê jî, di demek nêzîk de, dê piştgiriya aboriya Tirkiyê û welatên din bike.

Krîza prîmabilind bûye agir û hemû deveran dişewitîne

Ev krîz hemû tiştên li ber xwe hilwedişîne. Aboriyên herî zexm û pêşveçûyî li ber şewata krîzê wek berfê dihelin. Bi kurtasî, em dikarin bêjin ku krîza prîmabilind bû sedema destpêkirina pengiya aborî. Hemû sektorên aborî êşên krîzê dikişînin.
Li gelek welatan rewşa aborî roj bi roj aloztir dibe. Welatên wek Island diçin îflasê û li benda alikariya welatên dewlemend û IMF-ê ne. Bi rastî, rewşa îroyî rewşeke awarte ye. Zirara borseyên cihanê her ku diçe zêde dibe. Heta niha, borseyan 25 000 milyar dolar wendakirin. Şîrketên ku di ev borseyan de cih digrin kapîtalîzasiyona (bihaya şîrketê) wan ji 50% kêm bû.

Çareseriya dawîn : divê sîstema fînansî ya navnetewî ji nû ve were avakirin ?

Bêgûman, ev krîz wek qanserê her ku diçe giran dibe. Planên ku heta niha hatin avakirin nikarin pêşiya krîzê bigrin. Krîza fînansî bi planên wek Plana Paulson yan jî Plana G7 nikare were çareserkirin.
Lewma Yekîtiya Ewrûpî bi serokatiya Fransa û bi piştgiriya welatên asyayî dixwaze li Washingtonê di 15-ê Çiriya Paşîn de civînekê lidarxînin. Di vê civînê de, 20 welatên herî dewlemend (G20) dê ditîna xwe bînin zimên. Yekîtiya Ewrûpî hêvî dike ku G20 biryarên jêhatî bigre.
Hêviya herî mezin guhertina sîstema fînansî ya cihanê ye. Niha tê xuyakirin ku çareserî ne planên netewî ye. Gelek dewletên zirarê ji krîzê dibînin dixwazin bingeha sîstema fînansî ya navnetewî ji nû ve were avakirin.
Bêşik, biryarin ku 15-ê mehê werin girtin dê baweriya veberdêran (investors) xurt bikin.

Destpêkirina pengiya aborî

Lê mixabin, pirsgirêka herî girîng pengiya aborî ye. Gelek aboriyên cihanê, pirranî aboriyên pêşveçûyî hêdî hêdî ber bi xeterekî mezin ve diçin. Rewşa şîrketên navnetewî gelekî xirab in. Wek mînak, General Motors ku sembola bilindiya aboriya Amerîkayê bû, niha jî tê xuyakirin ku bê alikariya Dewletê ew ê nikaribe li ser piyan bisekine. Bi vî awayî, gelek şîrket diçin îflasê.
Lewma Dewletên wek Amerîka û Japon planên ji bo piştgiriya aboriyên xwe sazdikin. Dewleta japonî fonek 207 milyar euro amade kiriye û gelek nûsaziyan (reforms) dê pêk bîne. Japon dixwaze giraniyê bide ser xurtkirina xerîdarî ya malbatan (household consumption). Ji bo vî planê pêk bîne, tê payîn ku ji malbatan re alikarî were kirin, bac (tax) were kêm kirin, krêdî were dayin, hwd.
Welatên din wek welatên Yekîtiya Ewrûpî jî înîsiyatîfên wisa digrin. Lê xeterbûna krîzê nîşan dide ku pengiya aborî her ku diçe dijwar dibe. Wisa xuya dibe ku ev krîz dê berdewam bike.

Bêguman, cavanên cihana finansî û aborî li ser civînên navnetewî ne. Di vê dema krîzê de, mirovên lîberal jî hêdî hêdî pêwîstiya regulasiyonekî dipejirînin.

Ji krîza fînansî ber bi pengiya aborî (recession)

Krîza ku li Amerîkayê destpêkir sînoran nasnake. Çareseriyên ku heta niha hatin pêşniyarkirin di nav agirê krîzê de tên şewitandin.
Bi rastî, mirov dikare bêje ku ev krîz di dîroka fînansê de krîza herî mezin e. Di nav demeka kurt de û bi lez li cihanê belav dibe. Globalîzasyon çawa ku mirovatiyê pêşve dibe, wisa jî krîzan giran dike.

Wek dihate payîn, ev krîz hêdî hêdî derbasî sektora aborî dibe. Bêşik, dema ku krîz dibe aborî rewşa mirovan xirabtir dibe ji ber ku hêza kirîna (purchasing power) wan dikeve. Destpêkirina pengiya aborî dide xuyakirin ku krîza fînansî hêdî hêdî dest diavêje aboriya rêel.

Faktorên ku pengiya aborî nîşan didin

1) Fînansmana şîrketan dijwar dibe

Krîza ku banqa derbas dikin dibe sedema pirsgirêkên şîrketan jî. Di vê rewşê de gelek banqa nikarin krêdî bidin şîrketên ku pêwîstiyên wan hene. Fînansmana demkurt ji bo pirr şîrketan gelekî grîng e. Mixabin, ev fînansman niha dijwar bûye ji ber ku bawerî nemaye. Herwiha krêdî kêm dibe û gelek şîrket nikarin finansmanek demkurt bidestxin.

2) Gelek şîrket diçin îlflasê

Ji serê salê heta niha hejmara şîrketên diçin îflasê zêde dibe. Ev bûyer di hemû sektoran de tê dîtin : sektora xaniyan (house market), sektora avahî (construction) û sektora otelvaniyê. Li gorî analîzan, şîrketên ku otofînansmana wan kêm in dê biçin îflasê ji ber ku banqayên ku alikariya wan dikirin êdî nikarin ji pirsgirêkên wan re bibin çareser.

3) Hilberîna pîşesazî (industrial production) paşve diçe

Krîza prîmabilind li hemû sektoran belav dibe. Şîrketên sanayî ku heta niha berxwedidan û xwe ji krîzê diparastin sînyalên negatîf didin
Em dikarin minaka sektora ku herî zirara mezin ji krîzê dibîne bidin. Stokên şîrketên trembêlan çêdikin her ku diçe bilind dibe ji ber ku hêza kirînê ya kirîngeran dikeve. Ev rewş jî dibe sedema nefrotina trembêlan. Herwiha dema ku şîrketên sanayî nikaribin malê xwe bifroşin çêkirina xwe kêm dikin û giraniyê didin ser stokqedandinê.

4) Bêkarî zêde dibe

Bêgûman heljimarên tên weşandin rêdidin ku rewşa aboriya cihanê roj bi roj xirabtir dibe. Saziya Navnetewî ya Xebatê (International Labour Organization) da xuyakirin ku di nav salekê de hejmara bêkaran dê ji 190 milyonan derbasî 210 milyonan bibe.

5) Xerîdarî ya malbatan (household consumption) kêm dibe

Hemû kes fahm dike ku dema krîz çêdibe rewşa aboriya mirovan jî xirab dibe. Derfetên tişt kirînê kêm dibin. Li gorî teoriya aborînasê navdar Keynes, bingeha mezinbûna aborî (economic growth) xerîdarî (consumption) ye. Lewma xerîdarî ji bo aborî gelekî girîng e. Mixabin, niha jî xerîdarî ya malbatan kêm dibe, ev jî gelekî zirarê dide aboriyê.


Faktorên ku hatin destnişankirin kûrbûna krîzê didin xuyakirin. Bêgûman, wisa tê dîtin ku krîza prîmabilind dê berdewam bike. Lewma, pêwîst e ku em ji bo rojên dijwar xwe amade bikin.


24 / 10 / 2008

Li dû Plana Paulson re Plana G7

Krîza prîmabilind dibe sedema krîzên cuda, ji wan krîzan yek jî bêgûman krîza baweriyê ye. Qurbanên yekemîn banqayên biçuk in ji ber ku derfêtên wan ên hemberî krîzê berxwebidin tune. Lewma gelek enstîtuyên fînansî diçin îflasê.

Plana Paulson bawerî neda borseyan

Plana Paulson ku ji aliyê Banqaya Navendî ya Emerîka (Fed) û Xazîna dewletê (Treasury) ve hat amade kirin, baweriya veberdêran (investors) tew xurt nekir. Endîsên borseyên welatên dewlemend her ku diçin dikevin. Ev ketina jî nişan dide ku veberdêr li benda garantiyên xurt û demdirêj in.

Daxwaziya veberdêran : Planek cîhanî yan jî Planên netewî ?

Çend roj berê, Banqaya Navendî ya welatên dewlemend (Emerîqa, Japon, Yekitiya Ewrûpa) xwastin krîza likîdîtê (crisis liquidity) ji holê rakin. Çareserî jî di xistina rêjeya faîzê (interest rate) de ditîn. Mixabin wek dihate hêvîkirin borseyan reaksyonek pozîtîf nîşan nedan û Euribor (rêjeya faîzê di navber banqayan de bi perê ewrûpî €) û Libor (rêjeya faîzê bi dolar) jî neketin.
Çareseriyên pêk hatin tew bandor li ser krîzê nekirin û xuya dike ku krîz wek agirek gurr berdewam dike. Niha jî dewletên ewrûpî dixwazin bi Plana G7’ê vî agirî vemirînin.

Civîn û Plana G7

Grupa Heft Welatên dewlemend (Emerîqa, Canada, Japon, Fransa, Elmanya, Îtalya û Inglîstan) hefta derbasbuyî civînek lidarxistin û krîz şîrove kirin.
Serokkomarê Fransayê û niha jî serokê Yekîtiya Ewrûpayê Nicolas Sarkozy dixwast Planek ewrûpî were amade kirin. Lê Elmanya nerazîbûna xwe li hember insiyatîfek wiha anî zimên û xwast çareserî bi awayekî netewî be. Bêguman, Dewleta elman naxwaze hemwelatiyên wî banqayên biyanî finanse bikin.
Li dû vê civînê re, G7 biryar girt ku ew ê nehêle banqayên wî biçin îflasê. Ji bo ev biryar pêk were, Elmanya, Fransa û Îspanya fonên netewî ava kirin. Elmenya wek garantî 480 milyar euro pêşkeşî banqayên xwe kir, Fransa 360 milyar euro û Îspanya jî 100 milyar euro. Armanca fonên netewî zexmkirina (consolidation) sistema navbanqayî ye, yanê banqayên perê wan heye êdî dikarin bê tirs bidin ev banqayên ku pêwîstiyên wan hene ji ber ku Dewlet garantiyê dide.

Plana G7 planek bi rûmet e û dikare hêviyek mezin bide borseyan lê niha tiştekî diyar tuneye. Ji bo baweriya veberdêran û hemwelatiyên xwe xurtir bike Serkkomarê Fransayê da xuyakirin ku berpirsiyarên krîzê dê bê siza (ceza) nemînin.


Fînans bi Kurdî

13 / 10 / 2008

Krîza prîmabilind û Plana Paulson

Krîza prîmabilind her ku diçe giran dibe û bandorek gelekî xirab li ser sistema banqayan dike. Gelek banqa çareseriyê di alîkariya dewletan de dibînin. Mînaka herî baş Plana Paulson e.

Plana Paulson çi ye ?

Piştê îflaskirina Lehman Brothers, Dewletên Yekbûyî yên Emerîqa biryar girtin ku fonekî li hember krîzê saz bikin. Ev plana bi navê wezîrê aborî û fînansê yê Emerîqa Paulson hat bi nav kirin. Dû dengdayina duyemîn re, Kongra ya Emerîqa Plana Paulson pejirand.
Plana Paulson ji aliyê Banqaya Navedî ya Emerîka (Fed) û Xazîna dewletê (Treasury) ve hat amade kirin. Plana rizgariya Banqayan bi perê gelê emerîqî ve dê were fînanse kirin. Li gorî analîzan, her hemwelatiyek emerîkî dê 2.000 dolar bide ji bo fînansmana vê Planê. Bi giştî, BNE (Fed) û Xazîna dewletê xwastin fonek 700 milyar dolarî ava bikin.
Ev Plana dê di sê gihanekan de pêk were. Destpêkê de, Xazîna dewletê dixwaze 250 milyar dolar bide, paşê 100 milyar û dawî re jî 350 milyar bi destûriya Kongra emerîqî.

Armanca Plana Paulson

Banqayan di nav çend salan de gelek krêdî dan mirovên ku dixwastin xanî bikirin. Lê gelek ji van mirovan nikarin deynên xwe bidin. Bi vî awayî, gelek banqa diçin îflasê ji ber ku nikarin perê xwe ji deyndarên xwe bigrin.
Bi vî fonê 700 milyar dolarî, Emerîqa dixwaze aktîfên toksîk (deynên pere nakin) ji banqayan bikire. Ev jî tê wateya ku dewleta Emerîqa dê bibe xwediyê hîsseyên gelek banqa û şîrketên fînansî.

Hêviyên Plana Paulson

Admînîstrasyona Bush hêvî dike ku ev Plana baweriya veberdêran xurt bike û tensyonê borseyan bixîne.
Vê demê pirsgirêka herî mezin a borseyan baweriya veberdêran e. Dema ku bawerî tunebe, kes hîsse û aktîfên fînansî nastinîn. Ev reaksyon jî dibe sedema erzanbûna hîsse yên şîrketan, yanê em dikarin bêjin ku fînansmana wan kêm dibe.

Plana Paulson : çareseriyek bi kêmasî ?

Li gorî ekonomistên navdar, ev Plan nikaribe bibe bersivek giştî ji bo krîzek navnetewî.
Tê xuya kirin ku nezelaliya Plana Paulson veberdêran di nav gûmanan de dihêle. Iroj, ketina endîsên borseyan wek CAC 40 (Fransa) Dow Jones (Emerîqa) Dax (Elmenya), Nikkei (Japon) kûrbûna krîzê nişan dide.


Rewşa borseyan her ku diçe xirab dibe. Veberdêr li benda çareseriyên xurtir in.

Fînans bi Kurdî

07 / 10 / 2008

Bayê krîza prîmabilind (subprime) her ku diçe kur dibe

Krîza ku borseyên cîhanê dihejîne li Emerîqa destpêkir. Bi taybetî, ev krîza di sektora xanîyan de hat xuya kirin.
Wek hun dizanin, welatiyên emerîqî bi kredî li ser piyan disekinin. Bi giranî, gelê emerîqî xwe deyndarê banqayan dike û ji xwe re tiştên wek trembêl, xanî û hwd dikire.
Bê gûman, bandora sistema krêdiyê li ser aboriya Emerîqa baş dikare were dîtin, lê dema ku ev sistema bê kontrol were bikar anîn, pirsgirêkên aborî destpêdikin. Krîza niha krîzek finansî ye lê roj bi roj dibe krîzek aborî.

Mazata xaniyan û belavkirina krêdiya bi prîmabilind (Subprime)

Mazata xanîyan (house market) di despêka sala 2000 de ji bo veberdêran (investors) bû sektorek balgêş. Wê demê Banqaya Navendî ya Emerîqa (Fed) rêjeya faîzê (interest rate) jî dixist. Lewma hejmara daxwaza krêdiyan zêde dibû.
Mirovan ji banqayan krêdî digirtin û ji xwe re xanî dikirîn. Lê hemû kesan nikarîbûn krêdî bistandana ji ber ku rewşa wan a aborî bawerî nedida banqayan. Ji bo krêdî bidin ev mirovên bi rîsk, banqayan prîma rîsk bilind kirin û xanîyên wan jî wek garantî hîpotek kirin. Di sala 2006 de, krêdiyên bi prîmabilind gihêştin 10.200 milyar dolar (13% krêdiyên hipotekî).
Hejmara Kirîgeran bilind dibû, ev jî dibû sedema bihabûna xanîyan. Ev rewşa banqayên krêdî didan gelekî kêfxweş dikir ji ber ku garantiyên wan roj bi roj zexmtir dibûn.

Destpêka krîza prîmabilind

Ev rewşa bikêf zêde berdewam nekir ji ber ku hejmara qurbanên prîmabilind roj bi roj pirr dibe. Li gorî heljimaran, hejmara mirovên xanîyê wan banka dest daye ser gihêştiye 1.3 milyon.
Mirovên krêdî stendibûn, yanê deyndarên banqayan, ketin nav tengasiyan û dest ji deynê xwe dayinê berdan. Sedema vê pisgirêkê jî bilind kirina rêja faîzê ye. Bi awayek paralel xanî jî erzan bûn.
Rewşa banqayên ku krêdî dabûn û xanî hîpotek kiribûn ber bi xeterek finansî diçe. Ji niha ve çend banqayên emerîqî çûn îflasê. Deyndarên wan deynê xwe nikarin bidin û garantiyên wan jî pere nakin. Bi vî awayî gelek banqayên din ew ê biçin îflasê.

Fînans bi Kurdî

03 / 10 /2008